Sexual and Reproductive Health and Disability

Everyone has the right to access their sexual and reproductive health and to enjoy their sexual and reproductive rights. The Sustainable Development Goals (SDGs) lay the foundation for leaving no one behind, regardless of gender, age, ability, wealth, or geographic location. According to the National Population and Housing Census (NPHC) 2021, a total of 29,164,578 i.e. 2.25% of the total population have some kind of disability.
Persons with Disabilities are classified as disability related to vision, hearing, physical disability, intellectual disability and multiple disabilities. As other people, they equally need Sexual and Reproductive Health and Rights (SRHR). However, they do not have easy access to important sexual and reproductive health information and services.
The Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD) contains several articles (Articles 9, 16, 22, 23 and 25) directly related to SRHR. Article 23 states that it is necessary to eliminate discrimination against persons with disabilities in all matters relating to family planning, fertility and family life, including marriage, family, parenthood and relationships, while Article 25 requires the nations to ensure equal access to health services for persons with disabilities, including sexual and reproductive health and population-based public health programs.
The International Conference on Population and Development (ICPD PoA) calls on all levels of government to consider the needs and rights of persons with disabilities and to end discrimination against persons with disabilities concerning reproductive rights and family formation.
Despite these international treaties and documents, persons with disabilities are excluded from discussions about sexual and reproductive health and rights. They are marginalized, deprived of freedom and their human rights are violated. Most people with disabilities are deprived of sexual desire and viewed as children. They are deprived of the right to make their own decisions about their lives. Many face forced sterilization, forced abortion, or forced marriage. They are more likely to experience physical, emotional, and sexual abuse and other forms of gender-based violence.
It is important that the existing conditions and structure of health service, information and service delivery focus on the needs and rights of people with disabilities, get rid of the tunnel vision made only for people without disabilities, and make provisions for easy and quality access to disability-friendly services and information. It is necessary to invest resources, especially by the government, to create a disability-friendly environment for people with disabilities so that systemic and structural barriers do not hinder the fulfillment of their sexual and reproductive health and rights.
Building infrastructure that is accessible to persons with disabilities in health institutions, schools, transportation services, workplaces, etc. is extremely necessary. Society and individuals should be informed and educated about the needs and rights of persons with disabilities. Healthcare providers should be trained about the needs of persons with disabilities/to provide them with the necessary services and support without any kind of discrimination.

The Constitution of Nepal: equality, right to health, maternity protection.
The Act Relating to Rights of Persons with Disabilities 2017: Information about accessible health services, and reproductive health services.
Public Health Act 2018: Non-discriminatory disability-friendly facilities.
Safe Motherhood and Reproductive Health Rights Act 2018: Easy access to reproductive health services for all.
National Health Policy 2019: Inclusive Infrastructure and services for persons with Disabilities.
Disability Management Plan (2017-2026): Plans for motherhood-friendly and accessible health.
National Guidelines for Disability Inclusive Health Services, 2019: Provision of inclusive sexual and reproductive health services.
National Family Planning Costed Implementation Plan 2015-2020: Accessible family planning services for persons with disabilities.

Health facilities with wheelchair ramps, wide doorways, and height-adjustable examination tables
Teaching materials available in different formats such as audio braille or sign language
Training health workers about communicating effectively and providing services to people with disabilities
Provision of sign language interpreters
Extended time duration for consultation with a doctor
Using visual aids and models to explain reproductive health
Separate space for maintaining confidentiality/privacy
Using respectful vocabulary
Course materials in simple language and with clear instructions

आफ्नो यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्य प्राप्त गर्न र आफ्नो यौन तथा प्रजनन् अधिकारको उपभोग गर्ने अधिकार सबैलाई छ। दिगो विकास लक्ष्यहरू (SDGs) ले लिङ्ग, उमेर, क्षमता, सम्पत्ति, वा भौगोलिक स्थानको पर्वाह नगरी कसैलाई पनि पछि नछोड्ने आधार दिन्छ। नेपालको जनगणना २०२१ अनुसार कुल २९,१६४,५७८ अर्थात् कुल जनसंख्याको २.२५% कुनै एक प्रकारको अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरु रहेका छन् ।
अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको वर्गीकरण मूलतः दृष्टिविहीन, श्रवणविहिन, शारीरिक अपाङ्गता, बौद्धिक कमजोरी वा मानसिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित वा बहुअपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू समावेश हुन्छन्। उनीहरूमा पनि अन्य मानिसहरू जस्तै यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्य र अधिकार (SRHR) को आवश्यकता हुन्छ। यद्यपि, उनीहरूले यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्य सम्बन्धी महत्त्वपूर्ण जानकारी र सेवाहरूको पहुँच सहज छैन ।
अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको अधिकारसम्बन्धी महासन्धि (CRPD) ले SRHR सँग सीधै सम्बन्धित धेरै धाराहरू (आर्टिकल ९, १६, २२, २३ र २५) समावेश गर्दछ। धारा २३ ले परिवार नियोजन, प्रजनन् क्षमता र पारिवारिक जीवन लगायत विवाह, परिवार, अभिभावकत्व र सम्बन्ध सम्बन्धी सबै मामिलामा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू विरुद्धको भेदभाव हटाउन आवश्यक छ भन्ने उल्लेख गरेको छ, भने धारा २५ ले राज्यले अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्य र जनसङ्ख्यामा आधारित सार्वजनिक स्वास्थ्य कार्यक्रमहरूको विशेष उल्लेख सहित स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच सुनिश्चित गर्न आवश्यक छ।
जनसङ्ख्या र विकास कार्यक्रमको अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन (ICPD PoA) ले सबै तहका सरकारहरूलाई अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको आवश्यकता र अधिकारलाई विचार गर्न र प्रजनन् अधिकार र घरपरिवार र परिवार गठनको सन्दर्भमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू विरुद्ध हुने भेदभाव अन्त्य गर्न स्पष्ट रूपमा आह्वान गर्दछ।
यी अन्तर्राष्ट्रिय सन्धि र दस्तावेजहरूको बावजुद, अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्य र अधिकारको छलफलबाट वञ्चित गरिएको छ। उनीहरू सीमान्तकृत छन्, स्वतन्त्रताबाट वञ्चित छन् र उनीहरूको मानवअधिकार हनन भएको छ। धेरैजसो अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई यौन चाहनाबाट वञ्चित राखिन्छ र बालबच्चाको रूपमा हेरिन्छ। उनीहरू आफ्नो जीवनका लागि आफैले निर्णय गर्ने अधिकारबाट वञ्चित हुन्छन्। धेरैले जबरजस्ती बन्ध्याकरण, जबरजस्ती गर्भपतन वा जबरजस्ती विवाह गर्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ। उनीहरूले शारीरिक, भावनात्मक, यौन दुर्व्यवहार र लैङ्गिक हिंसाका अन्य स्वरूपहरू अनुभव गर्ने सम्भावना बढी हुन्छ।
स्वास्थ्य सेवा, सूचना र सेवा प्रवाहको विद्यमान अवस्था र संरचनाले अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको आवश्यकता र अधिकारलाई केन्द्रमा राखेर अपाङ्गता नभएका व्यक्तिहरुका लागि मात्र बनेको टनेल भिजनबाट उन्मुक्ति पाउन र अपाङ्गमैत्री सेवा र सचनाको सुलभ र गुणस्तरीय पहुँच जरुरि छ। प्रणालीगत र संरचनात्मक अवरोधहरूले यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्य र अधिकारहरूको परिपूर्तिमा अवरोध नहोस् भन्नका लागि अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि अपाङ्गमैत्री वातावरण सिर्जना गर्न विशेष गरी सरकारबाट स्रोतहरू लगानी गर्न आवश्यक छ ।
स्वास्थ्य संस्था, विद्यालय, यातायात सेवा, कार्यस्थललगायतमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिको पहुँचमा पुग्ने पूर्वाधार निर्माण गर्न जरुरी छ । समाज र व्यक्तिहरूलाई अपाङ्गता भएका व्यक्तिको आवश्यकता र अधिकारका बारेमा जानकारी दिनु र शिक्षित गर्नुपर्छ। स्वास्थ्य सेवा प्रदायकहरूलाई अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको आवश्यकताहरूको बारेमा प्रशिक्षित र सूचित गरिनुपर्छ र उनीहरूलाई बिना भेदभाव आवश्यक सेवा र सहयोग प्रदान गर्नको लागि जानकारी दिइन सकिन्छ।

नेपालको संविधान: समानता, स्वास्थ्य अधिकार, मातृत्व संरक्षण।
अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकार सम्बन्धी ऐन, २०७४: सुलभ स्वास्थ्य सेवा, प्रजनन सेवा बारे जानकारी।
जनस्वास्थ्य ऐन २०७५: गैर-भेदभाव, अपाङ्गता-मैत्री सुविधाहरू।
सुरक्षित मातृत्व तथा प्रजनन स्वास्थ्य अधिकार ऐन, २०७५: सबैका लागि सहज प्रजनन सेवा।
राष्ट्रिय स्वास्थ्य नीति, २०७६: समावेशी पूर्वाधार, अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि सेवाहरू।
अपाङ्गता व्यवस्थापन योजना (२०१७-२०२६):मातृत्व अनुकूल तथा सुलभ स्वास्थ्यका लागि योजनाहरू।
अपाङ्गता समावेशी स्वास्थ्य सेवाका लागि राष्ट्रिय निर्देशिका, २०७६: समावेशी यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य सेवाहरूको प्रबन्ध।
परिवार नियोजन कार्यान्वयन योजना २०१५-२०२०: अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि सुलभ परिवार नियोजन सेवा

ह्विलचियर र्‍याम्प, चौडा ढोकाहरू, वा उचाइ बढाउन र घटाउन मिल्ने परीक्षण टेबल भएका स्वास्थ्य केन्द्रहरू
अडियो ब्रेल वा साङ्केतिक भाषा जस्ता विभिन्न ढाँचामा उपलब्ध शिक्षण सामग्रीहरू
अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूसँग प्रभावकारी रूपमा सञ्चार गर्न र सेवाहरू प्रदान गर्न स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई प्रशिक्षण
साङ्केतिक भाषा अनुवादकहरू प्रदान गर्ने
चिकित्सकसँगको परामर्श समयलाई बढाउने
प्रजनन स्वास्थ्यको व्याख्या गर्न दृश्य सहायता र मोडेलहरू प्रयोग गर्ने
गोपनीयता कायम गर्नका लागि छुट्टै स्थान
सम्मानित शब्दावलीहरूको प्रयोग।
स्पष्ट निर्देशन र सरल भाषाका पाठ्य सामाग्री